موقعیت جغرافیایی وپیشینه تاریخی تایباد قبل ازتفکیک باخرز ازتایباد

---

موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای طبیعی
شهرستان تایباد در شمال شرق استان خراسان رضوی واقع شده است . این ناحیه یا ارتفاع ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ متری اسطح دریاها ی آزاد و مساحت تقریبی ۴۷۵۶ کیلومتر مربع از شمال به شهرستان تربت جام ، از شرق به مرزهای سیاسی کشور افغانستان ، از جنوب به شهرستان خواف و از مغرب و جنوب غربی به تربت حیدریه محدود می گردد.مرکز این شهر ستان ، شهر تایباد و بر اساس آخرین تقسمات کشوری دارای سه بخش مرکزی ، باخرز و میان ولایت و ۴ شهر تایباد ، مشهد ریزه و کاریز و ۶ دهستان می باشد . جمعیت شهرستان تایباد در سال ۱۳۸۵ شمسی حدود ۱۴۵۹۱۰ نفر بر آورد گردیده است . از نظر چهره طبیعی بخش شمالی و جنوبی ان کوهستانی بوده و شامل ارتفاعاتی از جمله باخرز و ارزنه است. در جنوب و غرب آن نیز دشتهای فرزنه، محمد آباد، سرداب،کاریزچه ، پلبند ، دشت بی حاصل دو غارون و … قرار دارد. تایباد اقلیمی معتدل مایل به گرم دارد و از نظر بارندگی در زمره مناطق خشک به شمار می آید و بادهای مهروف یکصد و بیست روزه سیستان نقش مهمی در خشکی هوا دارد. از مهمترین رودهای فصلی این شهرستان میتوان به”ربس”درشمال و رود مرزی “هریر رود “در شمال شرقی آن اشاره نمود.

 

پیشینه تاریخی

یافته های باستان شناسی موید سکونت و فعالیت های انسانی در این ناحیه از هزاره سوم پیش از میلاد است. گونتر کوریل نخستین پژوهشگری بود که در سال ۱۹۷۴ مسیر تربت جام ، تایباد را مورد بررسی قرار داد . این ناحیه دوران تاریخی به عنوان فپقلمرو آباد جمعیت بسیاری را به خود جلب کرده است .به گونه ای که در دوران پارت ها یکی از ولایات آن سلسله بوده است.منطقه کنونی تایباد در متون کهن به “باخرز”شهرت داشته و گاه از آن با عناوین “گواخرز”و”بادهرزه” نام برده شده و در منطقه تلاقی راههای تجاری قدیم که نیشابور را به هرات و قهستان و سرخس متصل می کرد قرار داشته است. باخرز در سال ۲۹ه.ق توسط سپاهیان اسلام فتح گردید و مالین بعنوان مرکز باخرز از نظر رونق و اعتبار به مرتبه ای رسید که در سده چهارم هجری شهری آباد به شمار می آمد.این منطقه در سال ۶۴۴ه.ق در شمار مضافات هرات به ملوک کرت اهدا گردید. در اوایل سده هشتم هجری شخصیتی بزرگ و عرفانی به نام مولانل شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی در باخرز ظهور کرد و منطقه را از افکار خویش متاثر ساخت. توجه به این ناححیه در دوره تیموری نیز ادامه یافت به طوری که بنای با عظمتی برای تجلیل از مقام عرفانی “زین الدین ابوبکر ” ساخته شد. باخرز در قرون بعدی بویژه در سال ۹۹۸و۱۰۲۵ ه.ق توسط عبدالمومن خخان ازبک و در سال ۱۱۲۸ بوسیله افاغنه ابدالی تصرف گردید.به هر حال تیره های مختلف و متعددی که در سراسر تایباد پراکنده اند گواه محکمی بر رویدادها و حوادث این ناحیه و تاثیرات آن بر منطقه می باشد.

 

مسجد و مزار شیخ عبدالله

این بنا منصوب به مدفن (شهاب الدیت عبدالله )از عرفای باخرز است که در سال ۸۲۷ه.ق دارفانی را وداع گفت و در قبرستان شهر مالین روی در نقاب خاک کشید. فضای داخلی مسجد آرامگاه وی در عین سادگی به دلیل دارا بودن محرابی با تزیینات گچبری از صلابت خاصی برخوردار است . وجود چله خانه در بنای مزبور مومید استفاده آ ن به عنوان خانقاه نیز می باشد.ساختار معماری مسجد شیخ عبدالله بیشتر به اسلوب ابنیه اواخر دوره صفویه نزدیک است.

 

مجموعه تاریخی مزار مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی

مهمترین شاخص تاریخی شهر تایباد ایوانی است رفیع مزین به کاشیکاری و کتیبه های زیبا که امروزه در کنار گورستان قدیمی شهر در خیابان مولانای غربی واقع است و موید ارادت و توجه به شخصیت عرفانی مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی است . وی از مشایخ صوفیه وازجمله عرفای سده هشتم هجری است. مدفن مولانا زین الدین الولکر در میان محوطه این مجموعه تاریخی قرار داردکه درخت پسته کهنسالی سایه های خودرا بر روی آن افکنده است . در مجاورت آن نیز مسجد و ایوانی زیبا با نضمام دو حجره دو طرفه د ر طرفین و با فضای داخلی به صورت شاه نشین صلابت خاصی را به این مجموعه بخشیده است.از ویژگیهای مهم این بنا کتیبه ی آجری بر زمینه کاشی فیروزه ای ایوان به خط ثلث به قلم (جلال الدین محمدبن جعفر ) است. معماری بنا در سال ۸۴۸ه.ق به پایان رسیده و بانی آن “پیر احمد خوافی” وزیر با درایت شاهرخ تیموری بوده است . در ابتدای ورود به مجموعه آب انباری وجود دارد که ساختار معماری آن بدون پاشیر است و با رشته پلکان مستقیما به داخل مخزن منتتهی می گردد.بنای واقع در میانه گورستان مجاور این مکان نیز منسوب به آرامگاه شیخ علی پدر زین الدین ابوبکر است.

 

میل کرات

در قرون و سده های پیشین ،میل آجری کرات راهنمای کاروانیان و مسافرانی بود که راه خواف به باخرز را طی می نمودند. امروزه این اثر تاریخی در ۲۵ کیلومتری تایباد در کنار روستایی به همین نام واقع شده است. بنای مزبور با بلندی ۲۵ متر دارای ساختار دو قسمتی است به طوری که بخش تحتانی هشت ضلعی و بخش فوقانی آن استوانه ای است. از جمله تزیینات معماری این میل می توان به وجود (شرفه) گره چینی های آجری و بقایایی از یک کتیبه معقلی اشاره نمود.ویژگی های این بنای تاریخی اسلوب معماری دوره سلجوقی را به همراه دارد.

 

شهر تاریخی مالین

تپه های مشرف بر شهر باخخرز واقع در ۵۰ کیلومتری شمال غربی تایباد حکایتگر وجود شهری بزرگ، آبادو پر رونق در صدر اسلام است . این مکان که روزگاری به شهر (مالین) مشهور بود ، در داخل حصاری دایره شکل قرار داشته و محل کهندژ آن امروزه به صورت تپه ای مرتفع دیده می شود. بنا بر منابع و متون کهن ، مالین روزگاری کرسی باخرز قدیم و در سده چهارم هجری شهری آباد بود و غله و پارچه فراوان از آن ناحیه صادر می شد. از طرفی این شهر در اوایل سده هفتم هجری یکصدو شصت آبادی داشته است.

 

تنگل و بنداستای

از جاذبه ها و چشم اندازها ی طبیعی بخش میان ولایت شهرستان تایباد تنگل استای از اهمیت ویژه ای به لحاظ گردشگری برخوردار است. دره استای (تنگل خور) که شامل درختان میوه و درختان جنگلی است به طور کلی منطقه ای کوهستانی را به دوستداران طبیعت عرضه می نماید. بند استای نیز آبگیری است که در ۵۳ کیلومتری غرب شهر تایباد واقع است و به سبب آن ، محوطه پیرامون این گردشگاه آبی دارای آب و هوای مطبوعی برای استفاده گردشگران است .همچنین از جاذبه های تاریخی روستای استای به بقایای قلعه ای سنگی ، مسجد جامع، آب انبار ، تپه استای و زیارتگاه استای اشاره نمود.

 

بنای مزار شاهزاده قاسم (مشهدریزه)

مشهد ریزه در فاصله ۲۹ کیلومتری غرب تایباد واقع شده است. در ضلع جنوبی این مکان در میان قبرستان قدیمی بنایی قرار دارد که به مزار شاهزاده قاسم معروف است. اهالی بر این باورند مقبره مزبور متعلق به ( قاسم بن محمد ابی بکر قحافه) و پد ر(ام فروه) از شخصیتهای تاریخ اسلام است . بنای مزبور مشتمل بر اتاقهایی پیرامون یک فضای مرکزی است که در آن هشت محل چله خانه تعبیه شده است. بنای مزار متعلق به دوره صفوی است.

 

رباط عباس آباد

این رباط تاریخی در فاسله ۲۸ کیلومتری شمال غربی شهر تایباد و بر کناره راه قدیمی این شهر به تربت جام قرار دارد. بنای مزبور مشتمل بر دو حیاط،به انضمام ایوان، ایوانچه، اتاقکهاو آب انبار می باشد و بقایای معماری آن حکایت از گذشته ای با عظمت در سایه امنیت دارد. فضای داخلی اتاق ها در عین سادگی مکان مناسبی برای اقامت کاروانیان و مسافران خسته از راه بوده است. از دیگر ویژگی های این رباط وجود عنصر تدافعی (سنگ انداز) در بخش فوقانی ورودی آن است و در مجموع بنای آن از یادگارهای معماری دوره صفوی است.

 

سوغات و ره آورد سفر

سوغات و ره آورد سفر تایباد بافته هایی از پارچه های نخی است که به شکل انواع حوله در بازار شهر به همراه لباس هی محلی به فروش می رسد . تایباد به سبب داشتن سفره ی گسترده ی آب های زیز زمینی از کشاورزی قابل توجهی برخوردار است. اما مهمترین محصول این شهرستان خربزهی تایباد است که شیرینی آن زبانزد خاص و عام است.

 

موسیقی مقامی شهرستان تایباد

شهرستان تایباد در کنار خواف و تربت جام قطب موسیقی جنوب خراسان را تشکیل می دهد موسیقی این منطقه با بیش از پنجاه مقام زنده یکی از انواع حائز اهمیت موسیقی مقامی در کشور را ساخته است. تا کنون استادان تایبادی در بسیاری از جشنواره های موسیقی به اجرای برنامه پرداخته اند. سازهای مهم این منطقه را دف و دو تار تشکیل می دهند.تفاوت موسیقی مقامی در میان سه شهرستان تربت جام، تایباد و خواف منحصر به نحوه ی اجرای مقام ها است . مرحوم استاد نظر محمد سلیمانی ، استاد برات ابراهیمی ،استاد غلامحسین سمندری ،استاد شریف زاده و..از پیشکسوتان و بزرگان موسیقی شهرستان تایباد محسوب می شوند.

 

رباط سنگی

بقایای این رباط سنگی که به فاصله کمی از میل تاریخی کرات و آن سوی جاده تایباد به خواف قرار دارد ،در گذشته توقفگاه کاروانیان و مسافران این ناحیه بوده است. قرائن معماری و آوارهای باقی مانده از رباط نشان می دهد ورودی بنا دارای طاقی سرپوشیده است که به حیاط مرکزی آن منتهی می گردد و آبگیری سنگی نیز برای تامین آب مصرفی کاروانیان و احشام در آن تعبیه شده بود . سفالهای پراکنده پیرامون این رباط سنگی موید بنیان اثر در دوره سلجوقی و استفاده از آن تا دوران تیموری است.

 

سنگ مزارات باخزر

الواح قبور به عنوا ن انعکاسی از هنرایرانی در دوره اسلامی و شاهدی بر بازشناسی و بازنگری در فرهنگ گذشتگان از جمله اعتقادات، آیین ها، افکار و آراء و هنرهای تزیینی به شمار می آید. منطقه باخرز با پیشینه ای کهن جایگاه تعدادی از این نوع سنگ مزارات است که گویای یکجا نشینی اقوام با بینش های خاص در روستاهای شیزن، سوران، جوزقان و مشهد ریزه می باشد. این سنگ ها به چهار نوع ستونی، سنگ لوح عمودی و افقی و الواح بی نام و نشان تقسیم شده و با مضامین و نگاشته های مختلف دارای تزئیناتی از جمله اسلیمی، ترنج و نقوش محرابی است. این آثار فاصله زمانی سده هشتم هجری تا اواخر دوره صفویه را دربر می گیرد.

 

قلعه اسکندرآباد

بنای این قلعه در ۵ کیلومتری سمت غربی شهر باخرز واقع است. پیرامون دیواره بیرونی به استثناء ضلع شمالی آن دارای سه برج نگهبانی و تدافعی بوده اما فضای داخلی آن در حال حاضر بدلیل تخریب های بسیار فاقد هرگونه اجزا و عناصر معماری است. ساختار معماری قلعه مشتمل بر سه بخش مسکونی در ضلع های غربی و میانی است. سفال های پراکنده متعلق به دوره ی تاریخی و وجود قطعه سفال های دوره هشتم و نهم هجری موید اهمیت این مکان در قرون و سده های گذشته است.

 

مشاغل و هنرهای سنتی

مشاغل سنتی در بسیاری از بازارهای سنتی شهر تایباد رواج دارند و استادکاران به تولیدات دستی و سنتی سرگرم اند. اگرچه از این مشاغل درآمد هنگفتی نصیب سازندگان نمی شود اما هنوز می توان در این شهر از مراکزی که در آنها هنر قالیبافی، آهنگری، تون بافی، خراطی و نجاری و مهمتر از همه ساخت سازه های سنتی رواج دارد، دیدن نمود.

 

محوطه تاریخی جوزقان

در فاصله ۳۴ کیلومتری غرب تایباد و نزدیک به روستای جوزقان، محوطه ای کهن به همین نام قرار دارد. سفال های پراکنده موید سکونت در این منطقه از صدر اسلام تا دوران صفویه است. ضلع جنوب غربی این محوطه به قلعه کهنه مشهور بوده و در مرکز آن تپه (سنگ کن) به چشم می خورد. همچنین قبرستان قدیمی آن نیز مدفن عرفایی به نام های شاه مضراب، پیر بزه و پیر سفیدپوش است.

 

آب انبار قلعه کهنه ریزه

آنچه امروزه در میان بقایای قلعه ریزه خودنمایی می کند تنها بنای آب انباری آجری است که در زمره قدیمی ترین نمونه های برجای مانده در منطقه باخرز دارای اهمیت بسیاری است. این بنا که در میان روستای ریزه واقع شده دارای سردر، پلکان و پاشیر می باشد. مخزن این آب انبار در گذشته بوسیله آب قنات پر می شد. کیفیت معماری انتساب این اثر را به پیش از دوره صفویه نشان می دهد.

 

طبیعت ارزنه

این منطقه بسیار زیبا با چشم اندازهای متنوع طبیعی در فاصله ۶۲ کیلومتری غرب شهر تایباد واقع شده و ویژگی بارز آن علاوه بر وجود درختان چنار کهنسال، رودخانه ای است که از انتهای این دره و از میان کوه ها جریان یافته و به پایین سرازیر می گردد. همچنین پستی و بلندی های این مکان آبشاری بسیار زیبا را ایجاد نموده است. سرتاسر دره ارزنه توسط درختان غیر مثمر کهنسال با سایه ای دلپذیر پوشیده شده و همه روزه پذیرای گردشگران و دوستداران طبیعت است.

 

توضیح لازم :شهرستان باخرزازسال ۸۸ازشهرستان تایبادجداگردیده وشهرستان تایبادازمغرب وجنوب غربی باشهرستان باخرزهم مرز بوده آخرین روستای باخرز به سمت تایبادروستای پلبندوازسمت مشهدریزه روستای استای میباشد.

منبع : سایت اداره کل میراث فرهنگی استان